के हो मंकीपक्स भाइरस ? कस्ता छन् लक्ष्यण र उपचार विधि ?

काठमाडौँ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) ले मंकीपक्सलाई विश्व आपतकाल घोषणा गरेको छ । डब्लुएचओका अनुसार हालसम्म यो भाइरस विश्वभर करिब १६ हजार जनामा देखिएको छ भने अहिलेसम्म पाँच जनाको ज्यान गएको छ । यसै प्रसंगमा मंकीपक्स भाइरसका लक्ष्यण र यसको उपचारका बारेमा यस रिपोर्टमा चर्चा गर्दै छौं । 

मंकीपक्स, दशकौंदेखि अफ्रिकी मानिसहरूमा सामान्य रहेको रोग हो, तर अहिले विश्वका अन्य देशहरूमा पनि फैलिरहेको छ । विशेष गरी अमेरिका, क्यानडा, बेलायत र धेरै युरोपेली देशहरूमा केसहरू रिपोर्ट गरिएको छ । यो भाइरसको पहिलो केस सन् १९५० को दशकमा देखिएको थियो ।

पछिल्ला केही महिनामा यो भाइरसले विश्वका ७० देशमा आफ्नो पाइला राखेको छ । यद्यपि यो रोगको प्रकोप अझै धेरै फैलिएको छैन, तर केही देशहरूमा नयाँ केसहरूले निश्चित रूपमा मानिसहरूमा चिन्ता पैदा गरेको छ । फेरि पनि के कारणले भाइरस सरेको हो भन्नेबारे खासै जानकारी नआएको स्वास्थ्य अधिकारी बताउँछन्, तर अहिले सर्वसाधारणले आत्तिनुपर्ने केही नरहेको बताएका छन् ।

के हो मंकीपक्स ?

मंकीपक्स भाइरसको कारणले हुन्छ, जुन बिफरको परिवारबाट आएको भाइरस हो । मध्य र पश्चिम अफ्रिकी देशका मानिसहरूमा यो बढी देखिएको छ । यस भाइरसका दुईवटा महत्त्वपूर्ण प्रकारहरू छन्: पश्चिम अफ्रिकी र मध्य अफ्रिकी ।

युनिभर्सिटी अफ साउथह्याम्प्टनमा विश्वव्यापी स्वास्थ्य समस्याबारे अनुसन्धान गर्ने वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता माइकल हेडले वर्तमान समयमा यो भाइरसको संक्रमण किन फैलिरहेको बताउँछन् । यसबारे थोरै जानकारी छ तर कोरोना भाइरसको महामारीले देखेको हदसम्म सङ्क्रमणको स्तर देखेर मानिसहरूले डराउनुपर्ने उनको विचार छैन । साइन्स मिडिया सेन्टरमा कुरा गर्दै उनले भने- 'मलाई लाग्छ हाम्रो लागि हरेक प्रकोपले थोरै मात्र केसहरू देख्नेछन्, निश्चित रूपमा यो संक्रमण कोविड जस्तो हुनेछैन ।'

जब कोरोना भाइरसको पहिलो केस रिपोर्ट गरिएको थियो, यसको बारेमा केहि थाहा थिएन, मंकीपक्स एक रोग हो, जसको बारेमा धेरै पहिले नै थाहा छ । यसका लागि खोपहरू छन्, उपचार पनि छन् र पछिल्लो पटक यो रोग फैलिएको अनुभव पनि छ । तर, यो भाइरस त्यति खतरनाक नदेखिए पनि भाइरसले उत्परिवर्तन भइरहने र तिनका नयाँ स्ट्रेनहरू देखा पर्ने भएकाले यसलाई रोक्नको लागि व्यापक प्रयासलाई रोक्न नहुने प्राधिकरणको भनाइ छ ।

के पहिले मंकीपक्सका केसहरू थिए?

जब विश्वमा कोभिड–१९ को पहिलो केस देखा पर्न थाल्यो, यो रोग कहाँबाट र कसरी आयो भन्ने एउटा ठूलो प्रश्न थियो, तर, सार्स–कोभ–२ सोचेभन्दा कम समयमै पहिचान भएको धेरै सिद्धान्तहरूले बताउँछन् । जनावरबाट मानिसमा आयो, तर यो कुन जनावर हो, त्यसपछि कुनबाट मानिसमा आयो भन्ने बहसको विषय हो ।

अफ्रिकाका मानिसहरू लामो समयदेखि मंकी पोक्सबाट पीडित छन् । १९५८ मा, यो पहिलो पटक बाँदरमा पहिचान गरिएको थियो, जसको आधारमा यसलाई मंकीपक्स नाम दिइएको थियो । तर, अर्को अध्ययनले यो रोग बाँदरभन्दा पहिले चुस्ने जनावरमा पाइने देखाएको छ ।

युनिभर्सिटी अफ रिडिङका सेलुलर माइक्रोबायोलोजीका एसोसिएट प्रोफेसर साइमन क्लार्कले साइन्स मिडिया सेन्टरलाई भने- 'मंकीपक्स पहिलो पटक सन् १९५० को दशकमा बाँदरमा फेला परेको थियो, तर १९७० को दशकमा यो मानिसमा फैलिएको थियो ।'

अन्वेषकहरूले भाइरसको दुई प्रकारहरू पहिचान गरेका छन्, मध्य अफ्रिकाको एउटा संस्करण जसले बढी लक्षणात्मक रोग निम्त्याउँछ, र पश्चिम अफ्रिकामा पाइने एउटा संस्करण जसले हल्का लक्षणात्मक संक्रमण निम्त्याउँछ । यो भाइरसले दशकौंदेखि समुदायलाई असर गरिरहेको छ र त्यहाँ खोपहरू र उपचारहरू उपलब्ध छन् । बाँदरको भाइरस बिफर सर्ने भाइरससँग मिल्दोजुल्दो भएकाले बिफरको खोप दुवै रोगका लागि प्रभावकारी भएको देखाइएको छ ।

मंकीपक्सको लक्षण के हो ?

प्रारम्भिक लक्षणहरूमा ज्वरो, टाउको दुख्ने, सुन्निने, ढाड दुख्ने र मांसपेशी दुख्ने समावेश छ । ज्वरोका कारण छालामा दाग लाग्न सक्छ । जुन प्राय: अनुहारबाट सुरु हुन्छ, त्यसपछि शरीरको अन्य भागहरूमा फैलिन्छ । यो सामान्यतया हत्केला र खुट्टाको तल अधिक देखिने गरेको छ । दाना धेरै चिलाउने, दुखाइ हुन सक्छ । यसमा धेरै परिवर्तनहरू हुन्छन् र अन्ततः यसको क्रस्ट बनाइन्छ, जुन पछि झर्छ । त्यसपछि घाउको दाग पनि हुन सक्छ । यो संक्रमण सामान्यतया आफैं निको हुन्छ र १४ देखि २१ दिनसम्म रहन्छ ।

संक्रमण कहाँबाट आउन सक्छ ?

मंकीपक्स संक्रमित व्यक्तिसँग नजिकको सम्पर्कबाट हुन सक्छ । यसको भाइरस हाम्रो छालामा काटिएको वा आँखा, नाक वा मुखबाट शरीरमा प्रवेश गर्न सक्छ । यो भाइरस यौन सम्पर्कको क्रममा एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा पनि सर्छ । यसका अलावा बाँदर, मुसा र गिलहरी जस्ता संक्रमित जनावरबाट पनि यो सर्ने गर्दछ । साथै ओछ्यान वा कपडामा भाइरस छ भने उनीहरुको सम्पर्कमा आएर पनि सर्न सक्छ ।

मंकीपक्स कति खतरनाक छ ?

अहिलेसम्म यो भाइरसका धेरैजसो हल्का केसहरू देखिएका छन्, अर्थात् बिरामीको अवस्था त्यति खराब छैन । कहिलेकाहीँ यो चिकनपक्स जस्तै हुन्छ र केहि हप्तामा आफैं निको हुन्छ ।

तर, कतिपय अवस्थामा बिरामीको अवस्था गम्भीर बन्दै गएको छ । पश्चिम अफ्रिकामा पनि मृत्युका घटनाहरू दर्ता भएका छन् । यस भाइरससँग सम्बन्धित अर्को कुरा भनेको समलैंगिक र उभयलिंगी पुरुषहरू यसबाट बढी जोखिममा छन् ।

जे होस्, मंकीपोक्सबाट संक्रमित कुनै पनि व्यक्तिको सम्पर्कमा आएर यो रोग लाग्न सक्छ । तर, बेलायतको स्वास्थ्य सुरक्षा एजेन्सीले हालै बेलायत र युरोपमा धेरै समलिङ्गी र उभयलिंगी पुरुषहरू यो भाइरसबाट संक्रमित भएको बताएको छ । तसर्थ, एजेन्सीले तिनीहरूलाई विशेष गरी लक्षणहरू बारे सचेत हुन र तुरुन्तै चिकित्सकलाई सम्पर्क गर्न आग्रह गरेको छ।

मंकीपक्सको उपचार के हो ?

युनाइटेड स्टेट्स सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एण्ड प्रिभेन्सन (सिडिसी) ले आफ्नो वेबसाइटमा मंकीपक्स संक्रमणको लागि हाल कुनै विशेष उपचार उपलब्ध छैन, तर यसको फैलावटलाई औषधिद्वारा नियन्त्रण गर्न सकिने उल्लेख गरेको छ ।

बजारमा पहिले नै मंकीपक्समा प्रयोगको लागि अनुमोदित र रोग विरुद्ध प्रभावकारी औषधिहरू छन् । उदाहरण को लागी, सीड़ोफोभिर, एसटी-२४६ र भ्याक्सिनिया इम्युनोग्लोबुलिन मंकीपक्सको संक्रमणमा प्रयोग गरिन्छ ।

एक बहु-राष्ट्रिय रूपमा अनुमोदित खोप, JYNNEOSTM, जसलाई Imvaimmune वा Imvanex पनि भनिन्छ, मंकीपक्सको रोकथाम र उपचारको लागि पनि उपलब्ध छ । यो खोप डेनमार्कको औषधि कम्पनी बाभेरियन नर्डिकले बनाएको हो । अफ्रिकामा यसको प्रयोगको बारेमा अघिल्लो तथ्याङ्कले यो मंकीपक्स रोक्न ८५ प्रतिशत प्रभावकारी रहेको देखाउँछ ।

यसबाहेक ACAM2000 नामक बिफरको खोप पनि छ। स्वास्थ्य अधिकारीहरूले यो खोप बाँदरको बिरूद्ध पनि प्रभावकारी हुने विश्वास गर्छन्। यो भ्याक्सिन सन् २००३ मा अमेरिकामा यो भाइरसको प्रकोप हुँदा प्रयोग गरिएको थियो ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले पनि बिफरको खोप लगाइएका मानिसहरू मंकीपक्स भाइरसबाट धेरै हदसम्म सुरक्षित हुने बताएको छ । यद्यपि, धेरै देशहरूमा यो खोप लगभग ४० वर्ष पहिले बन्द गरिएको थियो किनभने ती देशहरूबाट बिफर रोग उन्मूलन भइसकेको थियो ।

अधिकांश देशहरूमा भ्याक्सिनहरू हाल 18 वर्षभन्दा माथिका मानिसहरूका लागि मात्र छन्, जसलाई यो रोगको उच्च जोखिममा रहेको मानिन्छ । युके हेल्थ प्रोटेक्शन एजेन्सीले मंकीपक्स भ्याक्सिन संक्रमण हुनु अघि र पछि दुवै प्रयोग गर्न सकिने बताएको छ ।

धेरै संक्रमण छैन

बेलायतको हेल्थ प्रोटेक्शन एजेन्सीले अन्य संक्रामक रोगहरूजस्तै मन्कीपक्स मानिसमा सजिलै सर्दैन । पछिल्लो पटक जब यो रोगको संक्रमण फैलिएको थियो, संक्रमित व्यक्तिबाट भाइरसको औसत संक्रमण शून्यदेखि एक व्यक्तिको बीचमा थियो । त्यसैले यो भाइरसमा संक्रमण फैलिने स्तर निकै कम भएको छ । युनिभर्सिटी अफ साउथह्याम्प्टनका प्रमुख डाक्टरले संक्रमित व्यक्तिबाट संक्रमण फैलिनको लागि छालादेखि-छालाको सम्पर्क आवश्यक हुनुपर्ने बताएका छन् ।

डब्लुएचओका अनुसार सामान्य जनसङ्ख्यामा मंकीपक्सको मृत्युदर ० देखि ११ प्रतिशतसम्म र साना बालबालिकामा बढी हुन्छ । एक व्यक्ति संक्रमित व्यक्ति वा संक्रमित जनावरसँग नजिकको सम्पर्कमा आउँदा मंकीपक्स फैलिन सक्छ ।

मंकीपक्सको पहिलो मानव केस १९७० मा कंगो गणतन्त्रमा रिपोर्ट गरिएको थियो, र त्यसपछि यो संक्रमण मध्य र पश्चिम अफ्रिकाका धेरै देशहरूमा आवधिक रूपमा फैलिएको छ।

अफ्रिका बाहिर मान्कीपक्सका केसहरू दुर्लभ भएता पनि हालैका वर्षहरूमा अमेरिका, बेलायत, इजरायल र सिंगापुरमा घटनाहरू रिपोर्ट गरिएका छन् । हाल बेलायतमा यस रोगका केसहरू रिपोर्ट गरिएको छ, तर यसअघि पनि सन् २०१८, २०१९ र २०२१ मा बेलायतमा यसका केसहरू रिपोर्ट गरिएका थिए।

पहिले अफ्रिका बाहिर रिपोर्ट गरिएका केसहरूको संख्या धेरै कम थियो। सन् २०३ मा अमेरिकामा ४७ वटा घटना रिपोर्ट गरिएको थियो । विगतका अनुभवहरूले स्वास्थ्य अधिकारीहरूलाई यो भाइरसको बारेमा जानकारी मात्र दिएका छैनन् तर यसलाई कसरी रोक्ने भनेर पनि सिकाएको छ । यद्यपि, धेरै देशका स्वास्थ्य एजेन्सीहरूले भनेका छन्, उनीहरूले यो भाइरसको अगाडि आउने केसहरूलाई नजिकबाट निगरानी गरिरहेका छन् । यकिन तथ्यांक आएपछि यो भाइरसको प्रकोप पछिल्लो पटकको जस्तै हल्का हुने हो कि होइन भन्न सकिने अवस्था छैन ।

अफ्रिका बाहिरका अन्य देशहरूमा बाँदर पोक्सका यति धेरै केसहरू पहिले कहिल्यै देखिएका थिएनन्। अफ्रिकाबाट संक्रमित व्यक्ति प्रभावित देशहरूमा गएको पनि कुनै उचित सम्बन्ध छैन ।