- २०८१ बैशाख ६ बिहीबार
काठमाडौँ । मृत्युको समय कसैको दिमागमा के कुरा चल्छ, यस विषयमा कोहीसँग पनि केही जानकारी छैन । तर यस विषयमा वैज्ञानिकहरुले एक अध्ययन गरेका छन् ।
बिबिसीमा प्रकाशित रिपोर्टका अनुसार वैज्ञानिकहरुले गरेको अध्ययनमा मृत्युको तांन्त्रिक विज्ञानको बारेमा चाखलाग्दा जानकारी पाइएको छ । यो अध्ययन बर्लिनको चेरिट युनिभसिटी अफ ओहायोको सिनसिनाटी युनिभर्सिटीको वैज्ञानिकहरुले जेन्स ड्रेयरको अगुवाइमा गरिएको बिबिसीले जनाएको छ ।
यसको लागि वैज्ञानिकले केही बिरामीको तंन्त्रिका तंत्रमा निगरानी राखिएको थियो । जसको लागि उनीहरुले मृतकको परिवारजनसँग पहिले नै अनुमति लिएका थिए ।
अध्ययन गरिएका मान्छेहरु सडक दुर्घटनामा घाइते भएका तथा स्ट्रेट र कार्डिक अरेस्टको शिकार भएका थिए । वैज्ञानिकहरुको अनुसार पशु र मानव दुबैको दिमाग मृत्युको समय एकै तरिकाबाट काम गर्दछ । साथै एक यस्तो अवस्था पनि आउछ जव दिमागको कामकाजको भर्चुअल बाहाली हुनसक्छ ।
मृत्युको समयमा दिमागको निगरानी मात्र नगरी उनीहरुलाई जीवनको अन्तिम क्षणमा मृत्युबाट कसरी बचाउन सकिन्छ भनेर पत्ता लगाउन अध्ययन गरिएको थियो ।
यी वैज्ञानिकहरुले शोध गर्नु भन्दा पहिलो ‘ब्रेन डेथ’ को बारेमा हामी जति जान्दछौ, उनीहरुमा धेरैजसो जानकारी पशुहरुमा गरिएको जानकारीसँग मिलेको देखिएको वैज्ञानिकहरुले बताएका छन् ।
हामी जान्दछौ, की मृत्युका समय शरीरमा रगतको प्रवाह रोकिन्छ र यसपछि दिमागमा अक्सिजनको कमी हुन जान्छ ।
‘सेरेब्रल इस्किमया’ नामको यस स्थितिमा आवश्यक रसायनिक अवयव कम हुन जान्छ । जसले गर्दा दिमागमा इलेक्ट्रिकल एक्टिभिटी पुरै खत्तम भएर जान्छ । दिमागलाई धेरै शान्त पार्न यो प्रक्रिया संचालनमा आउने गर्दछ । न्युरोन्सले आफ्नो उर्जाको संरक्षण गरेको हुन्छ । तर यस अवस्थामा उर्जा संरक्षणले कुनै काम गर्न सक्दैन् किनकी मृत्यु आइसकेको हुन्छ ।
सबै महत्वपुर्ण आयनहरु कोशिकाहरुलाई छोडेर बाहिर गएको हुदा एडेनोसीन ट्राइफरेष्टको आपूर्ति कमजोर हुदै जान्छ र यही नै यसको जटिल जैविक रसायन हो जुन पुरै शरिरमा उर्जाको स्टोर गर्दछ र उसले एक ठाँउबाट अर्को ठाँउमा लैजान्छ । यसपछि टिस्यु रिकभरी असंभव हुन्छ ।
वैज्ञानिकहरुको समुहले मानिसको सम्बन्धमा यस प्रक्रियाको अझ गहिराइबाट बुझ्न खोज्दै उनीहरुले केही बिरामीको दिमागको न्युरोलोजिकल गतिविधिको निगरानी गरेका थिए ।
डाक्टरहरुलाई निर्देशन दिएको थिए की यी विरामीको इलेक्ट्रोड स्ट्रिप्सको प्रयोगबाट बेहोशीबाट फर्काउने कोसिस नगर्नुस् ।
वैज्ञानिकहरुको अनुसार ९ जनामा ८ जना बिरामीको दिमागको कोशिकाले मृत्युबाट बच्ने प्रयास गरिरहेका थिए । उनीहरुका अनुसार मुटुकोको धड्कन रोकिएपछि पनि दिमागको कोशिका र न्युरोले काम गरिरहने बताएका छन् ।
न्युरोको काम गर्ने प्रक्रिया यस्तो हुन्छ की उसले आफै चार्ज भएको आयानहरुसँग भरिन्छन् र आफु र आफ्नो वातावरणबीच विद्युत असन्तुलन बनाउछ । यसले यिनले छोटो झड्का सिर्जना गर्ने क्षमता राख्दछ । वैज्ञानिकहरुका अनुसार यो विधुत असन्तुलन बनाए राख्नु एक लगातार गरिरहने प्रयास हो ।
यसको लागि कोशिकाहरुले बग्दै गरेको रगतको प्रयोग गर्दछ । र त्यसबाट अक्सिजन र रसायनिक उर्जा लिन्छ । वैज्ञानिहरुका अनुसार जव शरिर मर्दछ तथा शरिरको रक्तसंचार बन्द हुन्छ तव अक्सिजनबाट बञ्चित न्युरोले ती श्रोतहरुलाई जम्मा गर्ने कोशिस गर्दछ ।
विस्तारै पुरै मश्तिष्कमा एक साथ फैलिन्छ यसलाई ‘अनडिस्पर्ड डिप्रेशन’ भनिन्छ । यसपछिको स्थितिलाई ‘डिपोलराइजेशन अफ डिफ्युजन’ भनिन्छ । जसलाई बोलिचालीको भाषामा ‘सेरब्रल सुनामी’ भनिन्छ ।
इलेक्ट्रोकेमिकल ब्यालेन्सको कारण दिमागको कोशिका नष्ट हुन पुग्छ । जसले गर्दा पुर्ण मात्रामा थर्मल उर्जा जारी गर्दछ । यसपछि मान्छेको मृत्यु हुन्छ । यस अध्ययनले भनेको छ की मृत्यु आज जति अटल छ, भविष्यमा पनि उस्तै रहन्छ भन्ने जरुरी छैन ।
जेन्स ड्रेयर भन्छन् “एक्सपन्सिव डिपोलराइजेशनबाट कोशिकाको परिवर्तन शुरु हुन्छ र फेरी मृत्यु हुन्छ, तर यो आफैमा मृत्युको लक्षण भने होइन । किनभने डिपोलराइजेशनले उर्जाको आपूर्ति गरी पुनस्थापित गर्न सक्छ ।”
यद्यपि यो लागु गर्नको लागि धेरै अध्ययन गर्नु जरुरी छ । ड्रेयर भन्छन् की मृत्युको लागि यो एक जटिल घटना हो र यससँग सम्बन्धित प्रश्नको लागि सजिलो जवाफ छैन् ।
-बिबिसी हिन्दीबाट भावानुवादित
