- २०८१ बैशाख २४ सोमबार
काठमाडौँ । आज हामी गति र महत्वाकांक्षाको संसारमा बाँचिरहेका छौं जहाँ अपेक्षाहरूलाई वास्तविकता र सपनाहरू साकार पार्नु पर्छ । धेरै मानिसहरू विश्वास गर्छन् कि यो मानसिक अवस्था हो जसले हामीलाई पहिले भन्दा धेरै चिन्तित र निराश बनाएको छ ।
प्रश्न यो छ की 'हाम्रो वर्तमान सोच्ने तरिकामा वास्तवमा के गलत छ ?' र 'मन्त्र ध्यानद्वारा हामीले हाम्रो दिमागलाई निको पार्न सक्छौं' भन्ने कुनै प्रमाण छ ?
औसत दिनको चौबीस घण्टामा हाम्रो दिमागमा ६० हजार विभिन्न विचारहरू आउँछन् ।
ध्यान एउटा यस्तो विधि हो जसले हाम्रो दिमागलाई विचारको एक शाखाबाट अर्को शाखामा हाम फाल्नबाट बचाउँछ ।
‘पुरुष’ र ‘त्र’ को संयोजनबाट बनेको मन्त्र
'मन्त्रको प्राचीन विज्ञान' पुस्तकका लेखक ओम स्वामी बताउँछन्, "मलाई जीवनको सुरुमै मन्त्र ध्यानको परिचय दिइयो । त्यसपछि मैले मन्त्र जप गर्न थालें ।" संस्कृत शब्द मन्त्र दुई शब्दहरू 'मान' र 'त्र' मिलेर बनेको छ । मन भनेको हाम्रो मन र त्र भनेको उपकरण हो ।
धेरै मानिसहरूको नजरमा, मन्त्र एक यस्तो उपकरण हो, जसको माध्यमबाट हामी हाम्रो दिमाग चल्ने ढाँचालाई ठीक गर्न सक्छौं ।
तर यसको प्रभावको अर्को गहिरो सम्भावना मन्त्रको परम्परागत प्रयोगमा लुकेको छ ।
आवाज मानव अस्तित्वको अभिन्न अंग हो । ओम स्वामी भन्छन्, "हामीले बोलेका शब्दहरू हाम्रो मुखबाट निस्कने आवाज मात्र हुन् । र यी शब्दहरूले हाम्रो संसार बनाउन वा तोड्न सक्छन् ।"
मन्त्रहरू यसरी बनाइएका छन् कि ती हामीलाई यस्तो अवस्थाबाट बचाउनको लागि ढाल बन्छन् । मन्त्रहरूले तपाईंको दिमागलाई जानकारी र जीवनमा हस्तक्षेप गर्ने भावनाहरूको निरन्तर आक्रमणबाट जोगाउन काम गर्दछ ।
नकारात्मक सोच
मानिसको विगत सम्झने र भविष्यको सपना देख्ने क्षमताले उसको दौडलाई अहिलेसम्म सफल बनाएको छ । तर, यी सीपहरू हाम्रा लागि हानिकारक पनि साबित भएका छन् ।
लिंकोपिङ युनिभर्सिटीका न्यूरोइमेजिङका एसोसिएट प्रोफेसर रोजालिन साइमन भन्छिन्- हाम्रो व्यक्तित्वले हामीलाई पक्कै मद्दत गर्छ । यो, सिद्धान्तमा, एक महान बाँच्नको कौशल हो ।
उनी भन्छिन्- जब हामी आफैलाई प्रकृतिको जंगलीता वा नकारात्मक अनुभवहरूबाट जोगाउने प्रयास गर्छौं, हाम्रो यो गुण काममा आउँछ । तर, मानिसको रूपमा, हामीले दैनिक जीवनमा सम्झन र कल्पना गर्ने धेरै प्रक्रियाहरू सामना गर्छौं, र यसले हाम्रो जीवनलाई सजिलो बनाउँदैन, किनभने यी बानीहरूले हामीलाई धेरै सोच्न लगाउँछ। यसलाई राखौं ।
हाम्रो जीवनमा नकारात्मक मन्त्रहरू पनि छन् । धेरै मानिसहरूको दिमागमा यो सधैं चल्छ, 'म यो जीवनको लागि योग्य छैन । म कहिल्यै सक्षम हुनेछैन वा म सधैं यस्तै छु । यस्ता विचारहरू पनि हाम्रो मनमा आइरहन्छन् ।
'म सफल हुनेछैन'
जब हामी हाम्रो भविष्यको कल्पना गर्छौं, हामी हाम्रो मस्तिष्कको त्यो भाग सक्रिय गर्छौं, जसलाई वैज्ञानिक भाषामा पूर्वनिर्धारित मोड नेटवर्क भनिन्छ ।
हाम्रो मस्तिष्कको यो भाग समस्याहरू समाधान गर्ने जस्ता कार्यहरूको सन्दर्भमा धेरै महत्त्वपूर्ण छ । तर, हाम्रो मस्तिष्कको यो भाग अक्सर निराशाजनक अफवाहहरू र आत्मनिरीक्षण विचारहरूको केन्द्र हो ।
जब मस्तिष्कको पूर्वनिर्धारित मोड नेटवर्क सक्रिय हुन्छ, मानिसहरूले रिपोर्ट गर्छन् कि तिनीहरूको दिमागमा आफूलाई वजन गर्ने, गणना गर्ने र मूल्याङ्कन गर्ने जस्ता विचारहरू आउँछन् ।
प्राय: यी विचारहरूको आधारमा, तपाईं भविष्यमा कस्तो अवस्थामा हुनुहुन्छ भन्ने कल्पना पनि गर्न थाल्नुहुन्छ । जब मस्तिष्कको यो भाग, यो नेटवर्कले काम गरिरहेको हुन्छ, त्यतिबेला तपाईं आफै हुनुहुन्न। तिमी सोचमा हराउछौ ।
रोजलिन सिमोन भन्छिन्- यदि तपाईंले यसलाई स्मरणको दृष्टिकोणबाट हेर्नुभयो भने, यदि त्यो पलमा कतै उपस्थित छैन भने, त्यो चीज तपाईंको मेमोरीको हिस्सा बन्दैन। अब तपाईं त्यो क्षण बाँच्नुहुन्न। त्यो अनुभव, त्यसपछि मलाई तिम्रो याद पनि आउँदैन ।
रोजालिन र उनको पार्टनर मारियाको दिमागमा प्रश्न थियो कि मन्त्र ध्यानले हाम्रो दिमागलाई साँच्चै राहत दिन्छ, र के तिनीहरूले यसलाई वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित गर्छन् ?
मारियाले महिलाहरूलाई समावेश गरी एक अध्ययन गरे । जब यी महिलाहरु आफ्नो दिमागमा चुपचाप मन्त्र जपिरहेका थिए, उनीहरुको मस्तिष्कको गतिविधि रेकर्ड गरिएको थियो । रोजलिनले यो रेकर्डको विश्लेषण गरिन् ।
यो कोर्सको दुई हप्ता पछि, यो पत्ता लाग्यो कि यस अध्ययनमा संलग्न महिलाहरूले मन्त्र जप गर्दा मस्तिष्कको डिफल्ट मोड नेटवर्क भागको गतिविधि उल्लेखनीय रूपमा कम भएको थियो ।
अध्ययनमा सहभागी महिलाहरूले मन्त्र जप गर्दा, उनीहरूको मस्तिष्कको ध्यान नेटवर्क सक्रिय भयो र पूर्वनिर्धारित मोड नेटवर्कको भाग शान्त हुन थाल्यो ।
के ध्यानले स्मरणशक्ति बढाउँछ ?
नियमित रूपमा मन्त्र जप गर्ने व्यक्तिहरू बताउँछन् कि यसले उनीहरूको मनमा नकारात्मक विचारहरू उत्पन्न गर्दैन जस्तै अरूको बारेमा कुनै पनि अनुमान लगाउने वा विचलित गर्ने विचारहरूमा हराउने । मन्त्र जप गर्दा उनीहरुको एकाग्रता र याद गर्ने क्षमतामा सुधार हुन्छ ।
रोजालिन भन्छिन्- हामीसँग बुझाइ वा ज्ञान हासिल गर्न कुनै ठोस परीक्षण नभए पनि हामी यस्तो परीक्षण गर्नेतर्फ लागिरहेका छौं ।
ओम स्वामीले आफ्नो जीवनको १५ हजार घण्टाभन्दा बढी मन्त्र जप र ध्यानमा बिताएका छन् ।
२०१८ मा, वैज्ञानिकहरूले ओम स्वामीको मन्त्र जप गर्दा वा ध्यान गर्दा मस्तिष्क गतिविधि रेकर्ड गरे । वैज्ञानिकहरूले ओम स्वामीसँग मस्तिष्कलाई स्थिर गर्ने र दिमागलाई शान्त पार्ने अद्वितीय क्षमता भएको पत्ता लगाएका छन् ।
अब कसैको मनमा प्रश्न उठ्न सक्छ कि मन्त्र जप गर्दा ध्यान कसरी सुरु गर्ने ?
ओम स्वामी भन्छन्, 'राम्रो मन्त्र एक अक्षरको हुन सक्छ र हजारौं शब्दहरू भएको लामो वाक्य पनि हुन सक्छ ।' यस्ता लामो मन्त्रहरूलाई 'माला' मन्त्र भनिन्छ । मोतीको माला वा मोतीको माला जस्तै ।
मन्त्रहरू वास्तवमा एक विशेष तरिकामा अक्षरहरू थ्रेड गरेर तयार हुन्छन् । यसबाट तपाईको दिमागमा नयाँ स्नायु बन्न सक्छ । यो होइन कि तपाईले बोल्ने शब्दहरू मात्र महत्त्वपूर्ण छन् । कुनै शब्दलाई विशेष तरिकाले भन्नुको पनि महत्त्व छ ।
ओम स्वामी भन्छन्, 'मन्त्र वास्तवमा एक विशेष ढाँचामा सावधानीपूर्वक व्यवस्थित गरिएको ध्वनि र मौन प्रणाली हो।' वास्तवमा जब हामी मौनतालाई धुन वा ध्वनिसँग जोड्छौं, त्यो तरन्नुम हुन्छ । यसबाट स्वरको सुन्दरता बढ्छ ।
यदि तपाईंले आँखा खुला राखेर केही समय ध्यान गर्नुभयो र एक शब्द बोलिसकेपछि केही समय मौन बस्नु भयो र त्यसपछि लयमा दोहोर्याउनु भयो भने मौनताले तपाईंलाई भित्रबाट सचेत बनाउँछ ।
भाषा र धर्मसँग मन्त्रको सम्बन्ध
यो पनि आवश्यक छैन कि मन्त्रहरू पढ्दा ध्यान गर्नको लागि तपाईं धार्मिक हुनुपर्छ । एक व्यक्तिले आफ्नो ध्यानको लागि कुनै पनि भाषाको कुनै पनि मन्त्र रोज्न सक्छ । भाषा वा धर्मको कुनै फरक पर्दैन ।
ओम स्वामी भन्छन्, 'छ हप्तासम्म आफ्नो मनपर्ने कुनै पनि शब्दको अभ्यास गरेमा मस्तिष्कमा बन्ने नयाँ स्नायुहरू, मन्त्र जुनसुकै भए पनि मस्तिष्कमा यी स्नायुहरू अवश्य बन्छन् ।'
तपाईं पनि आफ्नो मन्त्र 'ब्रह्माण्ड धन्यवाद' बनाउन सक्नुहुन्छ । र अंग्रेजी वा अन्य कुनै भाषामा दोहोर्याइएको भए पनि, यो प्रभावकारी साबित हुनेछ । यो सबै नियत मा निर्भर गर्दछ ।
रोजलिन सिमोन भन्छिन्- यदि हामीले कुनै कुरामा ध्यान केन्द्रित गर्छौं भने त्यो हाम्रो लागि विचारको औजार बन्छ ।
सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा तपाईको दिमागमा के विचार छ । यदि तपाईको मनमा तपाईको प्यारो कुकुरको विचार आइरहेको छ, जुन तपाईलाई धेरै प्रिय छ भने, यो तपाईको दिमागलाई निको पार्ने र सकारात्मक उर्जाले भर्ने माध्यम बन्न सक्छ ।
तपाईको लागि के महत्त्वपूर्ण छ त्यो धेरै महत्त्वपूर्ण छ र त्यो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ ।
यदि हामीले प्रयास गर्यौं भने, हामी मन्त्रहरूद्वारा आफ्नै अपेक्षाहरूको बन्धनबाट आफूलाई मुक्त गर्न सक्छौं। यथार्थको धरातलमा पुग्न सकिन्छ ।
-बिबिसी हिन्दीबाट
