- २०८१ बैशाख १७ सोमबार
काठमाडौँ । औद्योगिक क्रान्तिपछिको करिब २५० वर्षमा विश्वको जनसंख्यासँगै समृद्धि पनि निकै बढेको थियो । तर अहिले अवस्था द्रुत गतिमा परिवर्तन हुँदैछ । यो शताब्दीको अन्त्य हुनु अघि, पहिलो पटक पृथ्वीमा मानिसहरूको संख्या घट्न सक्छ । यो मृत्युदर बढेको कारणले होइन, जन्मदर घट्ने कारणले हुने हो ।
२०१० मा, ९८ देशहरूमा प्रजनन दर २.१ भन्दा कम थियो । २०२१ मा यो संख्या बढेर १२४ पुगेको थियो । यो २०३० मा १३६ हुने अपेक्षा गरिएको छ । प्रजनन क्षमतामा हुने परिवर्तनको प्रभाव अध्ययन गर्ने अर्थशास्त्रीहरुले जन्मदरमा आएको गिरावट धनी देश वा देशका धनी परिवारहरूमा मात्र सीमित नरहेको बताउछन् । अहिले चीन, भारत, ब्राजिल, मेक्सिकोलगायत १५ ठूला अर्थतन्त्रमा जन्मदर २.१ भन्दा कम रहेको छ ।
कामदारको संख्या घट्ने
२०२१ मा, प्रतिस्थापन दर भन्दा कम प्रजनन क्षमता भएका देशहरूमा २१ देखि ३० वर्ष उमेरका ७८ करोड २० लाख मानिसहरू थिए । सन् २०५० सम्ममा उनीहरुको संख्या घटेर ६१ करोड ९० लाख पुग्नेछ । यो गिरावट पूर्वी एसिया र युरोपका अधिकांश भागहरूमा तीव्र हुनेछ, जहाँ प्रजनन दर १.५ भन्दा कम छ। यो ३७ प्रतिशत पुग्नेछ। यसले कार्यबलमा मानिसको संख्या घटाउनेछ ।
३० देखि ४० वर्षको उमेरमा थप अनुसन्धान गर्नुपर्ने
अर्थशास्त्री मेरी काल्टेनबर्ग, एडन जाफे र मनोवैज्ञानिक मार्गी लीचम्यानद्वारा २०२१ मा प्रकाशित अनुसन्धानले नवप्रवर्तन र उमेरबीचको सम्बन्ध फेला पारेको छ । अन्वेषकहरूले ४० वर्षमा दायर गरिएका तीस लाख पेटेन्टहरूको डाटाबेसको विश्लेषण गरेका थिए । पेटेन्ट गर्ने दर ३० देखि ४० वर्षको उमेर समूहको बीचमा सबैभन्दा बढी थियो । ४० र ५० वर्षको उमेरमा पेटेन्ट गर्ने संख्या बिस्तारै घट्यो ।
अमेरिकासहित १५ ठूला देशहरूमा प्रतिस्थापन दर भन्दा कम प्रजनन दर
विश्वमा प्रति महिला बालबालिकाको औसत संख्या अर्थात् प्रजनन दर घट्दै गएको छ । २००० मा प्रति महिला प्रजनन दर २.७ थियो । यो जनसंख्याको स्थिरीकरण दर - २.१ को प्रतिस्थापन दर भन्दा धेरै कम थियो । आज यो २.३ छ र गिरावट जारी छ । जिडिपी अनुसारका १५ ठूला देशहरूमा प्रतिस्थापन दरहरू भन्दा कम प्रजनन दरहरू छन् । यसमा अमेरिका जस्ता धनी देशहरू पनि पर्छन् । विश्वको ३५ प्रतिशतभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएका देश चीन र भारत पनि यही लाइनमा छन् ।
वृद्धवृद्धाको संख्या बढ्दै
कम जन्मदरका कारण वृद्धवृद्धाको संख्या बढ्दै गएको छ । पहिले जापान र इटाली बुढ्यौली देशहरूको प्रमुख उदाहरण थिए तर अब यसमा ब्राजिल, मेक्सिको र थाइल्याण्ड पनि पर्छन्।
मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार युवाहरूमा रचनात्मक रूपमा सोच्ने क्षमता हुन्छ - तरल बुद्धि । तिनीहरू नयाँ तरिकामा समस्याहरू समाधान गर्छन् । युवा आविष्कारकहरूद्वारा दायर गरिएका पेटेन्टहरू नयाँ र महत्त्वपूर्ण आविष्कारहरूको लागि उच्च सम्भावनाहरू छन् ।
वृद्धवृद्धाहरूको उच्च जनसंख्या भएका देशहरूले कम जोखिम लिन्छन् । राजनीति पनि वृद्ध मतदाताहरुसँग स्थिर छ । युवाको तुलनामा वृद्धवृद्धाहरूले अर्थतन्त्रको वृद्धिबाट कम फाइदा लिन्छन्, त्यसैले उनीहरू विकास समर्थक नीतिहरूमा कम चासो राख्छन् । सृजनात्मक परिवर्तनहरू वृद्ध समाजहरूमा कम सामान्य छन् । त्यसैले उत्पादकत्व कम छ ।
अध्यागमन प्रवर्द्धन गर्न सिफारिस
धेरै विज्ञहरूले घट्दो जन्मदरलाई सम्बोधन गर्न बाहिरी व्यक्तिहरूलाई सम्बन्धित क्षेत्रहरूमा अध्यागमन प्रवर्द्धन गर्न सिफारिस गर्छन् । तर, यो उपचारले काम गर्दैन । धनी देशहरूमा आप्रवासी आज रेकर्ड उच्च छ। जसका कारण कतिपय देशमा कामदारको अभाव समाधान हुँदै गएको छ । तर विश्वभर घट्दो जन्मदरका कारण यो शताब्दीको मध्यसम्ममा युवा शिक्षित कामदारको अभाव हुनेछ । मानिसहरू धेरै बच्चा जन्माउन चाहँदैनन्, विश्वले कम युवा र कम जनसंख्याको समस्यासँग जुध्नुपर्छ ।
