- २०८१ जेठ ४ शुक्रबार
अमेरिकाको युनिभर्सिटी अफ शिकागोका अनुसन्धानकर्ताहरूले अफगानिस्तानका दर्जनौं पुरातात्विक स्थललाई ‘व्यवस्थित लुटपाट’ मार्फत नष्ट गरेको बताएका छन् ।
स्याटेलाइट तस्बिरको विश्लेषणबाट लुटपाट हुने प्रवृत्तिको पहिलो ठोस प्रमाण फेला परेको अनुसन्धानकर्ताहरूले बताएका छन् । उनीहरुका अनुसार लुटपाटका यी घटनाहरू अघिल्लो सरकारको पालामा सुरु भएका थिए, जुन सन् २०२१ को अगस्टमा तालिबान सत्तामा आएपछि पनि जारी रहेको छ ।
ध्वस्त गरिएका साइटहरूमा लेट ब्रोन्ज र आइरन एज, अर्थात् करिब १,००० ईसा पूर्वका पुराना बस्तीहरू समावेश छन् । ध्वस्त गरिएका अधिकांश स्थानहरू उत्तरी अफगानिस्तानको बाल्ख क्षेत्रमा छन् । दुई हजार वर्षअघि यो ठाउँलाई ब्याक्ट्रियन सभ्यताको ‘हृदयस्थल’ मानिन्थ्यो ।
यो छैठौं शताब्दीमा अचेमेनिड साम्राज्यको शासनकालमा पुरातन अफगानिस्तानको सबैभन्दा धनी र सघन जनसंख्या भएको क्षेत्र थियो । ३२७ ईसा पूर्वमा, अलेक्जेंडरले अचेमेनिड शासकलाई पराजित गरे र यस क्षेत्रलाई जित्यो र ब्याक्ट्रियन महिला रोक्सानासँग विवाह गरे ।
यस क्षेत्रको मुख्य सहर बक्त्रा (आजको बल्ख) पूर्व-पश्चिम सिल्क रूटमा अवस्थित थियो । यो पारसी र बौद्ध धर्मका अनुयायीहरूको लागि महत्त्वपूर्ण केन्द्र थियो । पछि यो इस्लामको मुख्य केन्द्र बन्यो ।
बल्खमा सबैभन्दा बढी विनाश
शिकागो विश्वविद्यालयको सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण केन्द्रले उपग्रह र अन्य उपकरणहरू प्रयोग गरेर अफगानिस्तानभरि २९ हजारभन्दा बढी पुरातात्विक साइटहरू पहिचान गरेको थियो । तर २०१८ पछि, बल्ख क्षेत्रको स्याटेलाइट छविहरूमा नयाँ ढाँचा देखियो । युनिभर्सिटी अफ शिकागोका अनुसन्धानकर्ताहरूले यी तस्विरहरूमा केही ठाउँहरू पहिचान गरेको बताएका छन् । सेन्टर फर कल्चरल हेरिटेज प्रिजर्भेसनका निर्देशक प्रोफेसर जिल स्टेनले पछिका तस्बिरहरूले लुटेराहरूले खनेका प्वालहरूसहित ताजा भत्किएका भागहरू देखाएको बताए ।
'सामान्यतया, मानिसहरूले ठूला क्षेत्रहरू खाली गर्दैछन् ताकि यो ठाउँ बिस्तारै लुट्न सजिलो होस्,' उनले भने । उनको टोलीले २०१८ र २०२१ बीच 'प्रति हप्ता एक बस्तीको आश्चर्यजनक दरमा' १६२ पुरातन बस्तीहरू नष्ट भएको बताएको छ । उनका अनुसार तालिबान आएपछि पनि यो क्रम जारी छ र त्यसयता ३७ ठाउँ ध्वस्त भइसकेका छन् ।
शिकागो विश्वविद्यालयका अन्वेषकहरू लुटेराहरूलाई पुरातात्विक साइटहरूको जानकारी दिनबाट जोगिन चाहन्छन्, त्यसैले तिनीहरूले यी ठाउँहरूको बारेमा सही जानकारी प्रकाशित गरिरहेका छैनन् । धेरै ठाउँको जानकारी अभिलेखीकरण गर्ने काम अझै प्रारम्भिक चरणमा छ ।
पुरानो सभ्यता
अन्वेषकहरूलाई यी पुरातात्विक साइटहरूको जमिन मुनि के छ भन्ने थाहा छैन । यी स्थानहरूमा ढिलो, किल्ला, सडक छेउका इन्स (कारवान्सेराइ) र नहरहरू छन् । केवल ९७ किलोमिटर टाढा टिला टेपे छ, जहाँ १९७८ मा ब्याक्ट्रियन सभ्यताको २००० वर्ष पुरानो सुनको भण्डार फेला परेको थियो । उक्त ‘गोल्डेन हिल’ मा २० हजार दुर्लभ वस्तु भेटिएका थिए । तीमध्ये सुनका गहना, सुनको मुकुट र सुनका सिक्का थिए । त्यो भण्डारलाई अफगानिस्तानको हराएको खजाना पनि भनिन्थ्यो ।
क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयका रिसर्च फेलो रजा हुसैनी भन्छन्, 'तपाईले हरेक ढिस्कोमा धेरै तहको सभ्यता भेट्टाउन सक्नुहुन्छ ।' बल्खमा जन्मेका हुसैनीले आफ्नो जीवनका अन्तिम केही वर्षहरू उत्तरी अफगानिस्तानका विभिन्न पुरातात्विक स्थलहरूमा स्वयंसेवक सर्वेक्षणहरू सञ्चालन गर्दै बिताए । आज ती धेरै ठाउँहरू भत्किएका छन् । शिकागो विश्वविद्यालयको तस्बिर देखेर उनीहरु छक्क पर्छन् । उनले भने, 'यो सुन्दा मेरो आत्मा मर्दैछ जस्तो लाग्यो।' यो स्पष्ट देखिने विनाशको पछाडि कसको हात छ भन्ने स्पष्ट जवाफ छैन ।
प्रो. स्टेन भन्छन्, यी ठाउँहरू भत्काउने ढाँचा पूर्व राष्ट्रपति असरफ घानीको पालामा सुरु भएको थियो र तालिबान शासनमा जारी छ । घानीको सरकार कमजोर थियो र सम्पूर्ण देशमा उनको नियन्त्रण थिएन । उत्तरी अफगानिस्तानको सबैभन्दा ठूलो सहर बल्ख र मजार-ए-शरीफ अगस्ट २०२१ मा तालिवानको नियन्त्रणमा आएका पहिलो क्षेत्रहरू मध्येका थिए ।
प्रोफेसर स्टेन विश्वास गर्छन्, ती व्यक्तिहरू यी स्थानहरू लुट्ने काममा संलग्न छन्, जो यति धनी र शक्तिशाली छन् कि उनीहरूले बुलडोजर जस्ता मेसिनहरू किन्न वा भाडामा लिन सक्छन् । उनीहरुको काममा कसैले हस्तक्षेप गर्न नपरोस् भनेर ग्रामीण क्षेत्रमा काम गरिरहेका छन् । हुसैनीले सन् २००९ मा देश छोड्नुअघि पनि धेरै पुरातात्विक स्थलहरू लुटिएको बताउँछन् ।
उनले भने- 'स्थानीय बलवान र सेनाको अनुमति बिना कसैले उत्खनन गर्न सक्दैन । उनीहरूको लागि, ऐतिहासिक मूल्यको कुनै अर्थ छैन । तिनीहरूले के गर्न सक्छन् पत्ता लगाउन कुनै पनि चीज खनेर नष्ट गर्नेछन् । मैले आफ्नै आँखाले देखेको छु कि तिनीहरूले छल्नीले माटो छानेर चीजहरू पत्ता लगाउँछन् ।' उनी कुनै समय पुरातात्विक हेरचाह सुनिश्चित गर्ने अभियानको हिस्सा थिए, जहाँ मिलिसियाका कमाण्डरले अफिम खेती गरिरहेको थियो । तालिबानले पहिलो शासनकालमा सन् २००१ मा बामियानमा १,५०० वर्ष पुरानो बुद्धका मूर्तिहरू ध्वस्त पारेका थिए । यी मूर्तिहरू कुनै समय संसारमा सबैभन्दा ठूलो खडा बुद्ध मूर्तिहरू थिए ।
तर, २०२१ मा दुई दशकपछि सत्तामा फर्किएपछि उनीहरुले देशको प्राचीन सम्पदाको सम्मान गर्ने बताएका थिए ।
तालिवानको स्पष्ट अस्वीकार
तालिबानका सूचना र संस्कृतिका उपमन्त्री अतिकुल्लाह अजीजीले यी ठाउँहरूमा लुटपाट भएको दाबीलाई अस्वीकार गरेका छन् । देशका ऐतिहासिक सम्पदाको संरक्षणका लागि ८ सय बलियो इकाइ परिचालन गरिएको उनले बताए । उनले बीबीसीसँग केही संस्थाले ‘बुलडोजर चलाउने र माटो निकाल्ने मान्छे’ का तस्बिर मन्त्रालयमा पठाए पनि ती ठाउँमा छानबिन गर्न विभिन्न टोली पठाएको बताए । यी कुनै पनि ठाउँमा यस्तो घटना नघटेको मन्त्रीले बताए ।
तालिवानको रक्षा मन्त्रालयले सेप्टेम्बरमा तीन जनालाई पक्राउ गरेको जनाएको छ । उनीमाथि मुर्ति, ममी, सुनको मुकुट, किताब र तरवार लगायतका करिब २७ मिलियन डलरको पुरातन वस्तु तस्करी गरेको आरोप थियो । ती वस्तुहरू राष्ट्रिय सङ्ग्रहालयलाई बुझाइसकेको र यसबारे अनुसन्धान भइरहेको मन्त्रालयले जनाएको छ ।
पुरातात्विक महत्वका यी बस्तुहरु अफगानिस्तानबाट इरान, पाकिस्तान र अन्य देश हुँदै युरोप, उत्तर अमेरिका र सुदूर पूर्वमा पठाइने गरेको पाइएको छ ।
-बिबिसीबाट
