- २०८१ बैशाख १७ सोमबार
काठमाडौँ । बैज्ञानिकहरूले सौर्यमण्डल बाहिर अन्तरिक्षमा ग्रहहरू रहेको पुष्टि गरेका छन् । जर्जिया विश्वविद्यालयको अनुसन्धान टोलीले यसको प्रमाण जुटाएको हो । यो एक्सोप्लानेट पत्ता लगाउन आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को सहयोग लिएको अनुसन्धानकर्ताहरुले बताएका छन् ।
चाखलाग्दो कुरा के छ भने एआईलाई यो एक्सोप्लानेट पत्ता लगाउन मात्र एक घण्टा लागेको उनीहरुले बताएका छन् । यो ग्रह एचडि १४२६६६ नामक ताराको परिक्रमा गरिरहेको छ । अनुसन्धानकर्ताहरुले भनेका छन्- 'एआईले ताराको वरिपरि बनेको डिस्कमा रहेको प्रोटोप्लानेटरी डिस्कलाई हेरेर यसको वरिपरि एक्सोप्लानेट छ कि छैन भनेर सही रूपमा निर्धारण गर्न सक्छ ।'
यी ग्रहहरू हाम्रो सौर्यमण्डल वा ग्यालेक्सी बाहिर अवस्थित छन्, त्यसैले तिनीहरूलाई एक्सोप्लानेट्स भनिन्छ । एक्सोप्लानेट आफैमा एउटा संसार हो । तिनीहरू सूर्यको सट्टा कुनै अन्य तारा वरिपरि घुम्छन् । गत वर्ष नासाले अन्तरिक्षमा करिब ५ हजार एक्सोप्लानेट्स रहेको पुष्टि गरेको थियो ।
एक्सोप्लानेट पहिले देखि नै थियो, अब एआईको मद्दतले स्थान फेला परेको देखिएको छ ।
अनुसन्धानकर्ता जेसन टेरीले भनेका छन्- 'हामीले परम्परागत प्रविधिबाट सौर्यमण्डल बाहेक ग्रहहरू रहेको थाहा पायौं, तर एआईको सहयोगमा हामीले एक्सोप्लानेट ठ्याक्कै कहाँ छ भनेर पत्ता लगाउन सकेका छौं ।' टेरीका अनुसार, डिस्कका धेरै तस्बिरहरू लिइयो । यसमा, डिस्कको एक क्षेत्र हाइलाइट गरिएको थियो, एआई मोडेलले यस स्थानमा ग्रहको उपस्थिति बताएको छ ।
टेरीले भने- 'हामीले परम्परागत प्रविधिबाट प्राप्त अवलोकनका साथ एआई मोडेल लागू गर्यौं । यसले डिस्क पत्ता लगायो । जब हामीले हाम्रा निष्कर्षहरू अघिल्लो अवलोकनहरूसँग तुलना गर्यौं, हामीले फेला पार्यौं कि यो डिस्क पहिले विश्लेषण गरिएको थियो । यसका बाबजुद पनि यसमा कुनै ग्रह नभएको विश्वास गरिएको थियो । अघिल्लो खोजहरू जस्तै, हामीले एउटा मोडेल बनायौं र यसलाई अध्ययन गर्यौं । यसले देखाएको छ कि कहिलेकाहीँ ग्रहले यसको उपस्थितिको संकेत दिन्छ, र कहिलेकाहीँ यसको बारेमा थाहा छैन ।'
अनुसन्धानकर्ता क्यासान्ड्रा हलले भने- 'एआईको सहयोगले हामीले यस्ता धेरै कुरा थाहा पायौं जुन पहिले याद गरिएको थिएन । यो एआईले कसरी वैज्ञानिकहरूलाई विश्लेषणको सटीकता र समय कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ भन्ने उदाहरण हो ।
पृथ्वी जस्तै अन्तरिक्षमा २०० ग्रहहरू
नासाले सन् २०२२ मा सौर्यमण्डल बाहेक अन्तरिक्षमा ५ हजार यस्ता ग्रह रहेको पुष्टि गरेको छ । विशेष कुरा के छ भने हालै करिब ६५ वटा ग्रह पत्ता लागेको छ । लगभग २०० ग्रहहरू पृथ्वी जस्तै छन् । एक्सोप्लानेटमा 'Ross 508 b' नाम समावेश छ । यसलाई ‘सुपर अर्थ’ पनि भनिन्छ । यो पृथ्वीबाट ३७ प्रकाश वर्ष टाढा अवस्थित छ ।
नासाका अनुसार यसले एउटा ताराको परिक्रमा गर्छ, जसको पिण्ड सूर्यको पाँचौं छ । यो ताराको नाम रेड ड्वार्फ हो । यो हाम्रो सूर्य भन्दा धेरै उज्यालो रातो, चिसो र मधुरो छ । सुपर अर्थ ५० लाख किलोमिटर टाढाबाट यसको वरिपरि घुम्छ । अर्कोतर्फ हाम्रो सौर्यमण्डलको कुरा गर्ने हो भने पहिलो ग्रह बुध पनि सूर्यबाट ६ करोड किलोमिटर टाढा रहेको छ ।
एक्सोप्लानेटमा एक वर्ष ११ दिन
Ross 508 b र रातो डवार्फबीचको दूरी धेरै सानो भएकोले एक्सोप्लानेटलाई ताराको परिक्रमा गर्न मात्र १०.८ दिन लाग्छ । अर्थात् यहाँ एक वर्ष ११ दिन बराबर हुन्छ । पृथ्वीमा एक वर्ष ३६५ दिन बराबर हुन्छ । पृथ्वीभन्दा ७० प्रतिशत ठुलो र ५ गुणा भारी ग्रह पनि अन्तरिक्षमा अगस्ट २०२२ मा, खगोलविद्हरूको अन्तर्राष्ट्रिय टोलीले पृथ्वीबाट १०० प्रकाश वर्ष टाढा एउटा नयाँ ग्रह पत्ता लगाए । यसलाई TOI-1452b नाम दिइएको थियो । यो दुई तारा वरिपरि घुम्छ । क्यानडाको मोन्ट्रियल युनिभर्सिटीको नेतृत्वमा गरिएको यो खोजले नयाँ ग्रह पृथ्वीभन्दा ७० प्रतिशत ठूलो र ५ गुणा भारी रहेको खुलासा गरेको छ । यो पनि माटो जस्तै ढुङ्गा छ ।
विशेष कुरा यो छ कि, शोधकर्ताहरूले यस ग्रहमा गहिरो समुद्र फेला पारेका छन्, जसका कारण यसलाई 'ओशन प्लानेट' पनि भनिन्छ । यहाँ अवस्थित समुद्र यसको कुल द्रव्यमान (द्रव्यमान) को ३० प्रतिशत हो । तुलनाको लागि, पृथ्वी ७० प्रतिशत पानीले बनेको छ, तर यसले हाम्रो ग्रहको १ प्रतिशत मात्र बनाउँछ ।
अन्वेषकहरूका अनुसार एक्सोप्लानेट आफ्नो ताराबाट यति टाढा छ, जहाँ यसको तापक्रम न धेरै तातो छ न धेरै चिसो । त्यसैले यहाँ तरल पानी आउने सम्भावना छ । खगोलविद्हरूले ग्रहमा पानीको बाक्लो तह रहेको विश्वास गर्छन् । बृहस्पति र शनिको चन्द्रमामा पनि यस्तै तह भेटिएको छ ।
नासाले पनि सौर्यमण्डल बाहिर CO2 पत्ता लगायो
अगस्ट २०२२ मा, नासाको जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपले हाम्रो सौर्यमण्डल बाहिरको ग्रहमा कार्बन डाइअक्साइड (CO2) पत्ता लगायो । पत्ता लागेको ग्रह ग्यासको विशाल हो र सूर्य जस्तै तारा वरिपरि घुमिरहेको छ ।
यस एक्सोप्लानेटको नाम WASP-39 b हो र यो पृथ्वीबाट ७०० प्रकाश वर्षको दूरीमा छ । बैज्ञानिकहरुले यो बृहस्पतिको जेठो भाइ जस्तै भएको बताएका छन् । दुई बीचको भिन्नता भनेको WASP-39b ग्यासको कारणले बृहस्पतिको तुलनामा ३० प्रतिशत फुलिएको देखिन्छ । जबकि यसको तौल बृहस्पतिको तौलको एक चौथाई हो । तर, यसको व्यास बृहस्पति भन्दा १.३ गुणा छ ।
CO2 कसरी पत्ता लाग्यो ?
हबल र स्पिट्जर टेलिस्कोपले WASP-39 b को वायुमण्डलमा पानीको भाप, सोडियम र पोटासियम पत्ता लगाए । अब जेम्स वेब टेलिस्कोपले CO2 को उपस्थिति पत्ता लगाएको छ । ग्यासको रंग हेरेर वैज्ञानिकहरूले यसबारे थाहा पाएका हुन् । वास्तवमा ग्यासहरूले निश्चित प्रकारका रंगहरू अवशोषित गर्दछ, ताकि हामी तिनीहरूलाई पत्ता लगाउन सक्छौं ।
